Raki Polski

 

W Polsce występują cztery gatunki raków:

- Rak szlachetny (Astacus astacus) - gatunek rodzimy

- Rak błotny (Astacus leptodactylus) - gatunek rodzimy

- Rak sygnałowy (Pacifastaus leniusculus) - gatunek inwazyjny

- Rak pręgowaty (Orconectes limosus) - gatunki inwazyjny

 

Pozostałe:

- Raki akwarystyczne - gatunki obce.

 

Budowa ciała raka:

W zewnętrznej budowie raka można wyróżnić dwie wyróżniające się wyraźnie części:

- głowotułów

- odwłok.

 

{s25769foto20129}

Rys. 1 - budowa ciała raka.

 

Ciało okrywa oskórek zbudowany z chityny stanowiący szkielet zewnętrzny.

Jego główna część to pancerz (karapaks) okrywający głowotułów, tworzący pokrywy jamy skrzelowej i dziób (rostrum) wyciągnięty do przodu w stosunku do otworu gębowego.

{s25769foto20131}
Rys. 2 - karapaks.

 

Narządami oddechowymi u raka są skrzela będące silnie ukrwionymi, włosowatymi uwypukleniami oskórka ciała. Skrzela wyrastają z boku segmentów tułowia i u nasady odnóży krocznych.

 

Na każdym segmencie ciała wyrasta u raka jedna para odnóży pełniących rozmaite funkcje:

- czuciowe (dwie pary czułków)

- związane z pobieraniem pokarmu

- kroczne (do których zalicza się również szczypce)

- rozrodcze.

 

Oczy: umieszczone są na słupkach zapewniających możliwość ich poruszania i patrzenia w różnych kierunkach.

 

Na części głowowej znajdują się odnóża:

- czułki I i II pary - dwugałęziste, służące do odbierania bodźców dotykowych i chemicznych

- żuwaczki - szczęki I i II pary służą do pobierania i rozdrabniania pokarmu

- szczękonóża I, II i III pary.

 

Na części tułowiowej znajduje się 5 par odnóży krocznych:

- I para jest przekształcona w szczypce potrzebne do chwytania zdobyczy i obrony.

- pary II i III odnóży krocznych są zakończone drobnymi szczypcami, a IV i V pazurami.

 

Na części odwłokowej znajduje się 6 par pleopodiów:

- 2 pierwsze pary pleopodiów u samca to gonopodia - służą do kopulacji, u samicy I para pleopodiów jest w całkowitym zaniku.

- ostatnia para pleopodiów to uropodia, wraz z ostatnim segmentem odwłoka (telsonem) tworzą one płetwę ogonową.

 

 

{s25769foto20132}
Rys. 3 - kończyny raka.

 

 

Rak szlachetny (Astacus astacus) - gatunek rodzimy

Nasz rodzimy rak zwany rakiem rzecznym, szerokoszczypcowym, szewcem.

 

{s25769foto20133}
Rys. 4 - rak szlachetny (Astacus astacus).

 

Występowanie:

Dzikie rzeki, strumienie i jeziora o czystej i bogatej w tlen wodzie - Cała Polska, przy czym względnie pospolity jest jedynie na południowym wschodzie i w Karpatach.

Unikają wód z mulistym lub zabagnionym dnem.

 

Rozmiar i masa:

Dorasta do 20cm, 200-250 gram

 

Cechy rozpoznawcze:

Pancerz głowotułów - względnie gładki, jedynie nieliczne bardzo krótkie kolce na bokach karapaksu.

Budowa szczypiec - masywne, krótkie, szerokie, szczelina pomiędzy palcami szczypiec.

Barwa szczypiec - zabarwiona na czerwono dolna powierzchnia.

Struktura szczypiec - żółte guzki na wewnętrznym brzegu szczypiec.

 

Pokarm:

Głównie roślinność podwodna zawierające duże ilości wapnia jak moczarka, rogatek, ramienica, rdest wodny i glony. Ponadto w jadłospisie występują drobne wodne bezkręgowce jak małżoraczki, skąposzczety, wioślarki, chruściki, larwy wodnych owadów, mięczaki oraz martwe zwierzęta jak śnięte ryby i inna padlina.

 

Zagrożenia i ochrona:

Dżuma racza - infekcja wywołana przez Aphanomyces astaci - specyficzny grzyb raków pasożyt raków, w szczególności raka szlachetnego. Choroba ta pojawiła się w Europie w XIX wieku (prawdopodobnie w roku 1860) w północnych Włoszech, która błyskawicznie rozniosła się po całej Europie. Dżuma zdziesiątkowała populacje raka i przenoszona była droga wodną głównie poprzez działania człowieka.

 

Choroba ta może przenosić się też na niedosuszonym sprzęcie wędkarskim jak podrywki, siatki do przechowywania ryb, wodery i przynęty. Dlatego warto po każdym wędkowaniu dokładnie suszyć sprzęt, najlepiej na Słońcu, a w ciągu dnia unikać obławiania położonych daleko od siebie stanowisk. Nie wolno jako przynęty stosować raków złowionych w innych wodach niż te, w których się aktualnie wędkuje, gdyż sprzyja to przenoszeniu chorób.

 

Połów raków szlachetnych w Polsce na szeroką skalę rozpoczęto od 1924 roku - 220 ton, w 1927 roku 611 ton (rekord), potem wielkość odłowów spadała aż do roku 1939. W latach 1952-1999 odławiano nadal tonami raka szlachetnego, gdzie w roku 1958 odłowiono rekordowo 55 ton.

U schyłku XX wieku eksport raków w Polsce zupełnie ustał. Wszystkie odłowy bazowały na populacjach dzikich, które stopniowo ulegały ograniczeniu na skutek nieplanowanej eksploatacji.

 

W Polsce gatunek ten objęty jest częściową ochroną gatunkową, znajduje się w polskiej czerwonej księdze zwierząt. Dodatkowo uznany został za gatunek wysokiego ryzyka narażony na wyginięcie (VU - kategoria zagrożenia). Oba te gatunki są wypierane przez introdukowane raki pręgowate i sygnałowe.

 

Rak błotny (Astacus leptodactylus) - gatunek rodzimy

Nasz rodzimy rak zwany rakiem stawowym, długoszczypcowym, krawcem

{s25769foto20134}
Rys. 5 - rak błotny (Astacus leptodactylus).

 

Występowanie:

Pierwotnie zamieszkiwał zlewiska Morza Czarnego i Kaspijskiego. Przybył do Europy Zachodniej w XVIII wieku poprzez wybudowane przez człowieka kanały łączące Wołgę z dopływami Dźwiny i dalej z rzekami wpadającymi do jeziora Onega i Ładoga. Stamtąd opanował zlewisko Bałtyku. Jest mniej wymagający od raka szlachetnego, nie jest więc tak dobrym wskaźnikiem czystości wód. Zamieszkuje zbiorniki wodne różnego typu.

 

Rozmiar i masa:

Dorasta do 30cm, zwykle osiąga wielkość 15cm, 200 gram i powyżej.

 

Cechy rozpoznawcze:

Pancerz głowotułów - wąski, chropowaty (szorstki w dotyku dzięki licznym małym kolcom)

Budowa szczypiec - wąskie, długie palce przylegają do siebie.

Barwa szczypiec - biaława lub kremowa od spodu, nigdy czerwona.

 

Pokarm:

Odżywia się roślinami o dużej zawartości wapnia jak moczarka, rogatek, ramienica, rdestnica, wywłócznik, a także drobnymi bezkręgowcami (np. ślimakami).

 

Zagrożenia i ochrona:

W Polsce gatunek ten objęty jest częściową ochroną gatunkową. Oba te gatunki są wypierane przez introdukowane raki pręgowate i sygnałowe. Rybami żywiącymi się w wodach stojących są: okonie, sandacze, sumy, węgorze a także dla młodych raków karpiowate. Żywią się nimi także ptaki i ssaki, w tym wydry.

 

Rak sygnałowy (Pacifastaus leniusculus) - gatunek inwazyjny

Zwany także szwedzkim, kalifornijskim

 

{s25769foto20136}
Rys. 6 - rak sygnałowy (Pacifastaus leniusculus).

 

Występowanie:

Pochodzi z zachodniego wybrzeża Ameryki Północnej.

Gatunek inwazyjny.

Powodem jego introdukcji była odporność na dżumę raczą, która zdziesiątkowała populacje raka szlachetnego - miał stać się jego zastępcą. Występuje w kilkunastu stanowiskach Polski Północnej.

 

Rozmiar i masa:

Średnia długość ciała raka sygnałowego wynosi 10cm, a jego masa 150g. Największe osobniki (zazwyczaj samce) dorastają do 20cm i mogą ważyć ponad 200g.

 

Cechy rozpoznawcze:

Pancerz głowotułów - masywne, krótkie, szerokie, brak jakichkolwiek kolców.

Budowa szczypiec - biała do jasno-niebieskiej, plama na nasadzie ruchliwego palca szczypiec.

Brak guzków na szczypcach odróżnia go od raka szlachetnego.

 

Zagrożenia i ochrona:

Rak został wprowadzony w roku 1955 przez szwedzkich astakologów z jeziora Tahoe. Występuje na dużym obszarze Europy, do Polski sprowadzany był trzykrotnie.

Jednak w Polsce jest uważany za gatunek inwazyjny (podobnie jak rak pręgowaty), ponieważ jest nosicielem choroby - dżumy raczej. Stanowi zagrożenie dla rodzimych gatunków, szczególnie dla raka szlachetnego. Badania wykazały, że prawdopodobnie rak błotny może znieść konkurencję z rakiem sygnałowym. Szybciej się rozmnaża i znosi trudniejsze warunki środowiskowe niż rodzime gatunki. Został sklasyfikowany jako gatunek najmniejszej troski w Czerwonej Księdze Gatunków Zagrożonych. Obecnie jest wykorzystywany do badań nad skutecznym lekiem przeciwko dżumie raczej.

 

{s25769foto20137}
Rys. 7 - rak pręgowaty (Orconectes limosus).

 

Występowanie:

Pochodzi z wód śródlądowych Ameryki Północnej, Został sprowadzony przez niemieckiego hodowcę Maxa von dem Borne w 1890r. Rozpowszechnił się potem na większość obszaru Europy. Powodem introdukcji była jego odporność na dżumę raczą, która powodowała wtedy masowe śnięcia europejskich raków.

 

Rozmiar i masa:

Jest mniejszy od innych raków, zwykle osiąga wielkość 8cm, maksymalnie 13cm, do 40g.

 

Cechy rozpoznawcze:

Pancerz głowotułów - pole ostrych kolców na "policzkach" przed i za bruzdą karkową.

Budowa szczypiec - małe.

Barwa szczypiec - biało-szara.

Odwłok - ciemnoczerwone pręgi poprzeczne.

 

Zagrożenia i ochrona:

Nowy gatunek okazał się jednak nieprzydatny gospodarczo ze względu na małe rozmiary.

Wypiera ze środowiska naturalnego inne raki (szlachetnego i błotnego) ze względu na swoją odporność na niekorzystne warunki środowiska i choroby - jest też nosicielem raczej dżumy.

 

Raki akwarystyczne - gatunki inwazyjne.

Dodatkowo od kilu lat zagrożeniem dla europejskich wód są raki ze sklepów akwarystycznych ściągane z całego świata, które wpuszczane są także do oczek wodnych lub bezpośrednio przez akwarystów do naszych akwenów!

Przykładem takiego gatunku inwazyjnego jest rak marmurkowy (Procambarus virginalis) z niejasnym rodowodem, który nie potrzebuje samca i samoistnie się rozmnaża poprzez dzieworództwo (partenogenetycznie). Wpuszczenie takich gatunków może całkowicie zachwiać równowagę ekologiczną, a także całkowicie zmienić dietę występujących w wodzie i na lądzie zwierząt.

 

{s25769foto20138}
Rys. 8 - rak marmurkowy (Procambarus virginalis).

 

{s25769foto20139}
Rys. 9 - rak florydzki (Procambarus alleni).

 

Przepisy PZW - RAPR:

IV. ZASADY WĘDKOWANIA

3.Wędkowanie

3.7. Raków pręgowatych, raków sygnałowych oraz ryb z gatunku trawianka, babka bycza, czebaczek amurski i sumik karłowaty po złowieniu nie wolno wypuszczać do łowiska, w którym je złowiono, ani do innych wód.

 

Projekt zliczania i ochrony raków:

https://malerzeki.wordpress.com/2017/07/07/szukamy-rakow/#more-1115

 

Inne informacje:

/brepo/panel_repo/2023/05/26/lpxvdm/2013-2014-dla-zwierzat-rak-szlachetny-astacus-asta.pdf

http://www.iop.krakow.pl/gatunkiobce/defaultd457.html?nazwa=opis&id=36&je=pl

 

Opracował: Michał Kiersztyn - grafik/informatyk - PZW Zarząd Okregu w Bielsku-Białej

Korekta: Maciej Bonk - monitoring przyrodniczy, faunistyka - Instytut Ochrony Przyrody PAN.